W przypadku stwardnienia bocznego zanikowego pomimo licznych badań nad wieloma różnymi czynnikami, które mogłyby być bezpośrednimi sprawcami, zwiększać ryzyko wystąpienia, bądź też przyspieszać chorobę, niestety do tej pory udało się ustalić bardzo niewiele takich, które zdają się mieć jakikolwiek wpływ na pojawienie się i przebieg SLA. Nie znaleziono natomiast żadnej konkretnej jej zewnętrznej przyczyny. Stwardnienie boczne zanikowe jest nazywane chorobą heterogenną, czyli w uproszczeniu wieloczynnikową, o bardzo zróżnicowanym przebiegu.
Na podstawie wielu badań udało się jednak ustalić pewne medyczne fakty. Wiadomo, że zaledwie 10% przypadków SLA ma podłoże genetyczne – jest ono definiowane jako SLA rodzinne. Oznacza to, że zdecydowana większość zachorowań nie wynika z dziedziczonej mutacji tylko ma inną, pozagenetyczną przyczynę (SLA sporadyczne).
Spośród pozagenetycznych przyczyn SLA, naukowcy badają między innymi wpływ oddziaływania tzw. czynników środowiskowych (narażenie na substancje toksyczne, metale ciężkie, styl życia) na występowanie i przebieg stwardnienia bocznego zanikowego. Celem tego artykułu jest właśnie przegląd literatury fachowej w poszukiwaniu najnowszych doniesień na temat czynników środowiskowych, które mogą sprzyjać występowaniu stwardnienia zanikowego bocznego.
Zwrócono większą uwagę na toksyczny wpływ środowiska jako możliwą przyczynę SLA, gdy w latach 50. -60. na archipelagu Guam odnotowano bardzo wysoki wskaźnik zachorowalności ludności tubylczej na tę chorobę. Okazało się, że może być to związane ze występowaniem w tamtym rejonie gatunku sagowca zawierającego w swoich nasionach dużo toksycznej dla układu nerwowego substancji – β-metylamino-L-alaniny (BMAA). Ludność Guam wprowadza tę toksynę do organizmu w pożywieniu np. w używając mąki z nasion sagowca. BMAA jest produkowana przez gatunek sinicy (więcej informacji : Sinice) i występuje w wodzie i glebie. Jako, że nawet w niskich stężeniach BMAA powoduje śmierć motoneuronów, według naukowców, istnieje więc możliwość, że u osób „słabszych genetycznie” – bardziej uwarunkowanych, narażenie na choćby niewielkie ilości tej substancji może spowodować przewlekłą degeneracyjną chorobę układu nerwowego (np. SLA). Wysokie stężenie tej neurotoksyny odkryto w tkance mózgowej zmarłych na SLA mieszkańców archipelagu. Podobnym badaniom poddano mieszkańców Stanów Zjednoczonych, żeby sprawdzić czy poza ekosystemem Guam istnieje ryzyko toksycznego działania BMAA. Badania autopsyjne wykazały we wszystkich badanych próbkach tkanki mózgowej amerykańskich zmarłych na SLA podwyższony, aczkolwiek nie tak wysoki jak u badanych z Guam, poziom BMAA. Zatrucie neurotoksyną jest więc możliwym, aczkolwiek oczywiście nie jedynym z możliwych czynników wpływających na tak liczne występowanie SLA na archipelagu Guam. Wśród innych przyczyn wymienia się również fakt, że jest to społeczeństwo zamknięte (łatwe rozprzestrzenianie się mutacji, występowanie SLA rodzinnego) oraz klimatyczne uwarunkowania tego regionu. Podkreśla się również konieczność wykonania dalszych badań w celu potwierdzenia tej hipotezy. [Bibliografia: 1-5]
.jpg)
Od dawna podejrzewano możliwość zatrucia metalami ciężkimi jako przyczynę stwardnienia bocznego zanikowego. Podejrzenia te wydawały się być dość prawdopodobne, jako, że przykładowo zatrucie ołowiem daje bardzo podobne objawy, do tych, jakie występują w SLA.
Najnowsze badania przeprowadzone przez amerykańskich naukowców wykazały podwyższone stężenie żelaza i ołowiu we włosach 321 pacjentów chorych na SLA. Nie wykazano natomiast podwyższonych stężeń toksycznych metali w moczu chorych. Naukowcy sadzą, że podwyższony poziom żelaza we włosach wskazuje na zaburzony metabolizm tego metalu. Nie wiadomo jednak czy zaburzenia te są przyczyną czy wystąpiły na skutek choroby.
W przeglądowym artykule z zeszłego roku opublikowanym w czasopiśmie „Amyotrophic Lateral Sclerosis” czytamy, że zaledwie 3 z 58 przeprowadzonych badań dotyczących wpływu metali ciężkich na rozwój SLA spełnia kryteria wiarygodności. Wśród chemikaliów pretendujących do miana czynników ryzyka SLA najbardziej prawdopodobnym okazały się być pestycydy. Artykuł jednak podkreśla trudność przeprowadzenia miarodajnych, rzetelnych badań w tej kwestii. [Bibliografia: 6-8]
Ciekawy jest również opublikowany w tym samym czasopiśmie raport dotyczący badań na temat wpływu na rozwój choroby szkodliwych czynników zawodowych. Wskazano kilka bardziej predysponowanych do zwiększonej zachorowalności na SLA zawodów. Są to: weterynarze, pracownicy ochrony zdrowia, sportowcy, fryzjerzy, elektrycy, żołnierze. [Bibliografia: 9]
Naukowcy z Harwardu w swoich badaniach z 2009 roku stwierdzają natomiast, że najbardziej zwiększającą ryzyko wystąpienia SLA badaną przez nich substancją chemiczną jest formaldehyd (aldehyd mrówkowy) – substancja toksyczna i żrąca oraz rakotwórcza. Jest on bardziej znany i częściej używany jako wodny roztwór formalina, stosowana m.in. do konserwacji i przechowywania preparatów biologicznych oraz w różnych gałęziach przemysłu. Formaldehyd wykorzystywany jest również jako konserwant żywności i kryje się pod symbolem: E 240. [Bibliografia: 10]
.jpg)
Przeglądając literaturę fachową na temat stwardnienia bocznego zanikowego napotkałam na wiele badań prowadzonych przez amerykańskich naukowców dotyczących weteranów wojennych, przede wszystkim byłych żołnierzach wojny w Zatoce Perskiej (1990-91). Okazało się, że częściej niż reszta społeczeństwa zapadają oni na choroby neurologiczne takie jak SLA. Według nowszych doniesień naukowców z Waszyngtonu z 2005 r. zwiększona zachorowalność na SLA nie jest związana z udziałem w wojnie w Zatoce Perskiej tylko generalnie wynika z samego faktu odbywania służby wojskowej. Dokonano porównania przyczyn śmierci kombatantów z Zatoki Perskiej z kombatantami, którzy brali udział w innych działaniach zbrojnych (Korea, Wietnam, II wojna światowa) i nie znaleziono między nimi żadnych znaczących statystycznie różnic pod względem zachorowalności na SLA. Stwierdzono, że służba wojskowa sama w sobie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia stwardnienia zanikowego bocznego o niespełna 60%. Nie jest wiadome konkretnie, co powoduje większą zapadalność na tę chorobę wśród byłych żołnierzy. Przypuszcza się, że może być to wpływ takich czynników jak: trauma psychiczna, nadmierna aktywność fizyczna, czy też ekspozycja na chemikalia. [Bibliografia: 11]
.jpg)
Stosunkowo niewiele publikacji udało mi się odnaleźć na temat wpływu stylu życia na SLA tj. diety, nałogów, aktywności fizycznej. Według badań japońskich naukowców ryzyko zachorowania zwiększają: nadmierna, wyczynowa aktywność fizyczna, stres, typ osobowości A (bardzo emocjonalny, nadreaktywny, agresywny), małe spożycie bogatych w przeciwutleniacze warzyw. W kolejnej publikacji, badania Japończyków ponownie podkreślają rolę diety bogatej w przeciwutleniacze, jako czynnik zmniejszający ryzyko zachorowania na ALS. Antyoksydanty (inna nazwa przeciwutleniaczy) możemy znaleźć w olejach roślinnych, zbożach, owocach, warzywach, ziołach, przyprawach, kawie, herbacie oraz innych produktach pochodzenia roślinnego (więcej informacji: antyoksydanty). Udowodniono, że blokują one działanie szkodliwych dla organizmu wolnych rodników odpowiedzialnych m.in. za procesy starzenia oraz zmniejszają ryzyko wystąpienia wielu chorób -według japońskich badaczy również SLA… [Bibliografia: 12-13]
Dotarłam również do badania na grupie 132 chorych na ALS i 220-osobowej grupie kontrolnej, które stwierdziły, ze spożywanie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (omega 3, omega 6) (więcej informacji: www.ptfarm.pl , zdrowezywienie.w.interia.pl) oraz witaminy E zmniejsza ryzyko zachorowania na SLA nawet o 50-60%. [Bibliografia: 14]
.jpg)
Angielscy naukowcy stwierdzają natomiast na podstawie wieloletnich obserwacji ponad 500 tysięcy zdrowych w momencie rozpoczęcia badania osób, że palenie papierosów znacząco zwiększa ryzyko zachorowania i śmierci na skutek stwardnienia bocznego zanikowego. Obliczono, że w momencie przystąpienia do badania czynny palacz miał niemal dwukrotnie większe prawdopodobieństwo śmierci na SLA niż osoba nigdy niepaląca, natomiast u byłych palaczy ryzyko zachorowania było większe o 50%. Naukowcy przypuszczają, że zwiększone ryzyko wystąpienia stwardnienia bocznego zanikowego u palaczy może wynikać m.in. z utleniania wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez szkodliwe substancje dostarczane do organizmu wraz z dymem tytoniowym (np. wspomniany wcześniej formaldehyd).
Nie udowodniono natomiast wpływu spożycia alkoholu na występowanie SLA. [Bibliografia: 15-17]
Podsumowując… W świecie nauki jest bardzo wiele opublikowanych badań, poszukujących możliwych czynników ryzyka SLA, bądź też sposobów zapobiegania tej nieuleczalnej jak dotąd chorobie. Naukowcy sięgają w swych badaniach coraz dalej i dalej… Niestety do tej pory nie udało się znaleźć ani żadnej potwierdzonej przyczyny występowania sporadycznego SLA, ani też skutecznego środka, który mógłby zatrzymać rozwój tej choroby…
Pozostaje więc, czekając na jakieś rewolucyjne odkrycie, bazować na tym, co mamy, co zostało dostatecznie naukowo potwierdzone…i najważniejsze nie tracić nadziei.
Ewa Zwonik
BIBLIOGRAFIA:
1. Banack SA, Johnson HE, Cheng R, Cox PA. “Production of the Neurotoxin BMAA by a Marine Cyanobacterium” Mar Drugs. 2007 Dec 6;5(4):180-96.
http://www.mdpi.com/1660-3397/5/4/180/pdf
2. Papapetropoulos S. “Is there a role for naturally occurring cyanobacterial toxins in neurodegeneration? The beta-N-methylamino-L-alanine (BMAA)” Neurochem Int. 2007 Jun;50(7-8):998-1003.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17296249
3. Steele JC, McGeer PL. “The ALS/PDC syndrome of Guam and the cycad hypothesis.” Neurology. 2008 May 20;70(21):1984-90.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18490618
4. Pablo J, Banack SA, Cox PA, Johnson TE, Papapetropoulos S, “Cyanobacterial neurotoxin BMAA in ALS and Alzheimer’s disease.” Bradley WG, Buck A, Mash DC. Acta Neurol Scand. 2009 Feb 25.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19254284
5. Murch SJ, Cox PA, Banack SA, Steele JC, Sacks OW. “Occurrence of beta-methylamino-l-alanine (BMAA) in ALS/PDC patients from Guam.” Acta Neurol Scand. 2004 Oct;110(4):267-9.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15355492
6. Johnson FO, Atchison WD. “The role of environmental mercury, lead and pesticide exposure in development of amyotrophic lateral sclerosis.” Neurotoxicology. 2009 Jul 24
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19632272
7. Sutedja NA, Veldink JH, Fischer K, Kromhout H, Heederik D, Huisman MH, Wokke JH, Van Den Berg LH “Exposure to chemicals and metals and risk of amyotrophic lateral sclerosis: A systematic review” Amyotroph Lateral Scler. 2008 Nov 8:1-20.
8. Qureshi M, Brown RH Jr, Rogers JT, Cudkowicz ME. ”Serum ferritin and metal levels as risk factors for amyotrophic lateral sclerosis.” Open Neurol J. 2008 Sep 12;2:51-4.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18991149
9. Sutedja NA, Fischer K, Veldink JH, Van Der Heijden GJ, Kromhout H, Heederik D, Huisman MH, Wokke JJ, Van Den Berg LH ”What we truly know about occupation as a risk factor for ALS: A critical and systematic review.” Amyotroph Lateral Scler. 2008 Oct 14:1-19
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18855186
10. Weisskopf MG, Morozova N, O’Reilly EJ, McCullough ML, Calle EE, Thun MJ, Ascherio AJ Neurol Neurosurg “Prospective study of chemical exposures and amyotrophic lateral sclerosis.” Psychiatry. 2009 May;80(5):558-61.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19372290
11. ALS Association. “ALS in the military. Unexpected consequences of military service.” May 12, 2009.
http://www.alsa.org/files/pdf/ALS_Military_Paper.pdf
12. Okamoto K, Kihira T, Kondo T, Kobashi G, Washio M, Sasaki S, Yokoyama T, Miyake Y, Sakamoto N, Inaba Y, Nagai M. “Lifestyle factors and risk of amyotrophic lateral sclerosis: a case-control study in Japan.” Ann Epidemiol. 2009 Jun;19(6):359-64. Epub 2009 Apr 2.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19342254
13. Okamoto K, Kihira T, Kobashi G, Washio M, Sasaki S, Yokoyama T, Miyake Y, Sakamoto N, Inaba Y, Nagai M. “Fruit and vegetable intake and risk of amyotrophic lateral sclerosis in Japan.” Neuroepidemiology. 2009;32(4):251-6. Epub 2009 Feb 11.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19209004
14. Veldink JH, Kalmijn S, Groeneveld GJ, Wunderink W, Koster A, de Vries JH, van der Luyt J, Wokke JH, Van den Berg LH “Intake of polyunsaturated fatty acids and vitamin E reduces the risk of developing amyotrophic lateral sclerosis.” J Neurol Neurosurg Psychiatry. 2007 Apr;78(4):367-71.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16648143
15. Gallo V, Bueno-De-Mesquita HB, Vermeulen R, Andersen PM, Kyrozis A, Linseisen J, Kaaks R, Allen NE, Roddam AW, Boshuizen HC, Peeters PH, Palli D, Mattiello A, Sieri S, Tumino R, Jiménez-Martín JM, Díaz MJ, Suarez LR, Trichopoulou A, Agudo A, Arriola L, Barricante-Gurrea A, Bingham S, Khaw KT, Manjer J, Lindkvist B, Overvad K, Bach FW, Tjønneland A, Olsen A, Bergmann MM, Boeing H, Clavel-Chapelon F, Lund E, Hallmans G, Middleton L, Vineis P, Riboli E. „Smoking and risk for amyotrophic lateral sclerosis: analysis of the EPIC cohort.” Ann Neurol. 2009 Apr;65(4):378-85.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19399866
16. Kamel F, Umbach DM, Munsat TL, Shefner JM, Sandler DP “Association of cigarette smoking with amyotrophic lateral sclerosis.” Neuroepidemiology. 1999;18(4):194-202.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10364720
17. Nelson LM, McGuire V, Longstreth WT Jr, Matkin C “Population-based case-control study of amyotrophic lateral sclerosis in western Washington State. Cigarette smoking and alcohol consumption.” Am J Epidemiol. 2000 Jan 15;151(2):156-63.